Selected article:

Van ondertitels naar captions naar iets meer

Ik groeide op in België, een officieel drietalige context, waar Nederlands en Frans de overheersende talen waren in duidelijk afgebakende maar artificieel geconstrueerde taalregio’s, grofweg Nederlands in Vlaanderen tegenover Frans in Wallonië. Het is gedeeltelijk door die complexe meertalige realiteit dat ik me al sinds jonge leeftijd nauw verbonden voel met ondertiteling. Als jong kind in Vlaanderen was ik uiteraard – net zoals iedereen in mijn leeftijdsgroep – aangewezen op originele (of gedubde) Nederlandstalige tv-programma’s.

En toen kon ik snel genoeg lezen om ondertitels te ervaren.

Er ging een volledig nieuwe wereld voor me open. Hoewel de media in het Nederlands soms (hoewel zelden) acceptabel waren, kreeg ik een bijna compulsieve voorkeur voor buitenlandse producties in de originele taal, met ondertitels. Alles wat in eigen land was geproduceerd vond ik verdacht en onderwierp ik aan een veel scherpere kritische blik. Zo ontvouwde er zich voor mij een soort doe-het-zelfkosmopolitisme via de televisie, en ik vermoed voor vele tieners en jongvolwassenen in Vlaanderen, zelfs binnen een strikte kleinburgerlijke thuiscontext.

En toen kwam de cinefilie.

De ontdekking van de film als kunst was nog een ander beslissend moment. Sommige kunstfilms beschouwden ondertiteling, of veeleer tekst die op de beelden werd getoond, als een inherent deel van hun filmtaal. Histoire(s) du Cinéma (1988-1998) van Godard is daar misschien het duidelijkste voorbeeld van. Maar zelfs in een meer ongedwongen context gaven de ondertitels en tekst op films de taalkundige complexiteit van mijn nationale context weer. Als je in België naar de bioscoop ging, dan waren de films consequent simultaan in het Nederlands en het Frans ondertiteld: zo werden ondertitels meer dan kanalen voor noodzakelijke informatie, ze produceerden ook visuele rommel waar je over moest kijken. Kortom: voor mij werden audiovisuele cultuur en ondertiteling onafscheidelijk.

En toen kwam het leven in de VS.

Mijn behoorlijke maar niet-moedertaalkennis van het Engels maakte ondertitels noodzakelijk om de audiovisuele cultuur in een homogeen Engelstalige context goed te ervaren. Ik was niet vertrouwd met de complexiteiten, subtiliteiten en specifieke kenmerken van de Amerikaanse taal en het Amerikaanse dialect en dus zette ik gretig de ondertitels aan telkens als ik (naar een dvd) keek. Al snel ontdekte ik dat ondertitels in de VS niet per definitie dienden om talen te vertalen, maar om de audiovisuele cultuur toegankelijk te maken voor diegenen die ervan zijn uitgesloten. Dat zijn onder meer Dove en Slechthorende kijkers of mensen die problemen hebben om gesproken dialogen te volgen, zoals ik. Ik kwam ook te weten dat ondertitels in de VS eigenlijk captions werden genoemd, wat wijst op een verschuiving van het vertalen van wat er wordt gezegd naar het toegankelijk maken van audiovisuele media door beschrijvingen van geluidseffecten toe te voegen, zoals (telefoon rinkelt). Ik raakte al snel gehecht aan die captions en ze werden een inherent deel van een meer kwalitatieve, bewuste en complete audiovisuele media-ervaring.

En toen kwam mijn samenwerking met Christine.

De projecten waaraan ik werkte met Christine Sun Kim verstoorden mijn nostalgische relatie met ondertitels en captions sterk. Hoewel Christine en ik allebei een voorliefde voor captions hebben, beseften we vanaf het begin dat we een heel andere ervaring met dat medium hadden, zowel qua beleving als qua context. Het niet horen van Christine en mijn horen waren hierin onmiskenbaar doorslaggevende factoren. Ze stelde me voor aan een groep van voornamelijk Amerikaanse kunstenaars van wie het progressieve gebruik van captions in hoge mate bepaald is door hun rechtstreekse ervaringen met beperkingen. Ze gebruiken captions als een terrein voor een conceptuele, verbeelde of zelfs poëtische expressie en beschouwen ze als een inherent deel van de productie van de kunstenaarsfilm.

Verder aangespoord door een artikel uit 2018 van Emily Watlington – die aan dit project deelneemt met een nieuwe tekst – over kunstenaars die werken met captions, besloten we om Activating Captions te organiseren en zo de aandacht te vestigen op die unieke praktijken. We wilden ze bekijken vanuit een Europese (ondertitelings)context en zien hoe ze hier resoneren, om een discussie over het artistieke gebruik ervan te faciliteren. Wat ons vooral interesseert, is een curatorschap dat culturele verandering ondersteunt, en we hopen om de grenzen van de officiële ondertitel- en captioncultuur uit te dagen, en ook om de kunstenaarsfilm- en video naar een duidelijk inclusiever en creatiever niveau te tillen.

Niels Van Tomme (hij/hem/zijn) is directeur bij ARGOS in Brussel en cocurator van Activating Captions, samen met Christine Sun Kim. Hij dankt Sonja Simonyi voor haar input tijdens het hele schrijfproces van deze tekst.